de lengte van een ademtocht

13-04-2007

Vandaag neem ik vrij:
op mijn kleine patio
bloeit de hibiscus.

Heidemarie Van Schuylenbergh
(1945- 2007)

(Bovenstaande haiku werd geschreven door Heidemarie Van Schuylenbergh , een zeer knappe haiku-dichteres uit Wevelgem. Zij overleed jammer genoeg in maart 2007, het was toen net lente geworden.)

 
Bij het schrijven van een haiku vraag ik me na al die jaren nog altijd af: waarom juist zeventien lettergrepen? Kenneth Yasuda probeert in zijn boekje ‘A Pepper-Pod’* een antwoord op deze vraag te formuleren. Hier volgt een fragmentje betreffende dit item, in mijn eigen vrije vertaling en met eigen commentaren:
 

Haiku is driedimensionaal en alles in dit telegrafische gedicht is levend. Op dit punt zou de lezer kunnen vragen: waarom moet haiku geschreven worden in zeventien lettergrepen en drie versregels? Ik heb deze vraag al dikwijls gehoord en niemand gaf er een bevredigend antwoord op tot nu toe. Hoe dan ook, laat me hier in het kort vastleggen wat ik heb geleerd.

(Met driedimensionaal bedoelt Yasuda: lengte, breedte en diepte - perspectief. Zie hiervoor: 'Haiku en de derde dimensie')

Ik zal bovenstaande vraag proberen te beantwoorden door de volgende eenvoudige vraag te stellen: “Zag u ooit al eens een scène of een object dat u zo raakte dat het was alsof u er één mee werd?” Ik weet dat, wanneer iemand bijvoorbeeld een prachtige zonsondergang of liefelijke bloemen ziet, hij zo verrukt zal zijn dat hij er stil van wordt. Deze geestesgesteldheid is wat ik noem “de ah-ah-belevenis’, die de esthetische basis is voor een telegrafisch gedicht. 

(Haha, de basis van haiku is dus een schoonheidservaring!)

Het is altijd een enkelvoudig gebeuren. De duur van dit enkelvoudige gebeuren, van deze ah-ah-belevenis, is wat ons betreft, uit fysische noodzaak gelijk aan een ademtocht.  Over deze ah-ah-geestestoestand zei Schopenhauer: “Hij die de schoonheid aanschouwt vergeet zelfs zijn individualiteit, zijn wil en hij bestaat alleen nog als puur subject, de heldere spiegel van het object.”


Haiku-dichters proberen deze staat van ah-ah-belevenis te produceren in de geest van de lezers door alleen de essenties gereflecteerd op deze spiegel voor te stellen.

(Bij het lezen van haiku in onze haiku-kring te Dilbeek, vind ik altijd dat de voornaamste ‘fout’ die haiku-dichters begaan de volgende is: ze willen teveel ineens zeggen. Pas op, ook ik worstel met dit probleem! 

De ervaring van schoonheid is een enkelvoudig gebeuren. dus hoe eenvoudiger een haiku wordt geschreven, met niet teveel beelden of bijvoeglijke naamwoorden bijvoorbeeld, hoe beter het resultaat.) 

Zodus, om deze exacte effecten op de lezer te produceren, moet de lengte van de haiku-gedachte in de haiku-uitdrukking dezelfde tijdsduur hebben van het enkelvoudig gebeuren van het ah-ah-evenement, wat overeenkomt met een ademtocht. Bijgevolg wordt de lengte van een vers bepaald door die groepen van woorden die wij gedurende een ademtocht kunnen uiten. De natuur van de haiku en de fysische onmogelijkheid een ongelimiteerd aantal lettergrepen uit te spreken gedurende een bepaalde periode, maken deze lengte noodzakelijk en evident.

Het bewust ervaren van schoonheid kan niet heel lang duren, je wordt getroffen door schoonheid en dit is als een blikseminslag. Daarna moet je kunnen ademhalen, om van de spanning bevrijd te zijn. De dichter schrijft dan een haiku, die ook door de lezer in een ademtocht wordt gelezen: 

Voor een lezer komt het moment van inspiratie, de ah-ah-belevenis pas na het lezen van deze groepen woorden en dit moment kan alleen maar compleet zijn aan het einde van dit proces. Tijdens het lezen, de ademtocht, worden spanningen harmonieus in evenwicht gehouden in ritmische continuïteit met de bedoeling de ziel te verheffen en als hij pauzeert aan het einde van het vers verdwijnen deze innerlijke spanningen, zodat een gevoel gecreëerd wordt van perfecte finaliteit, niet minder verrukkelijk en mooi dan de toestand van ah-ah-belevenis die door de dichter eerst zelf werd ervaren.

(Als de lezer het moment van schoonheid ook ervaart, is de haiku dus gelukt!)

Zo recreëert de dichter een waar beeld van schoonheid in de geest van de lezer. Zodus kan de lengte van een vers, uitgesproken in een ademtocht, in een toestand van ah-ah-beleving, worden gelijkgesteld aan een aantal lettergrepen.

Laten we nu volgende verzen van belangrijke dichters eens proberen uit te spreken in een ademtocht:

Under yonder beech-tree single on the greensward,

Couched with her arms behind her golden hair….

                                                           Georges Meredith

 
Come and show me another city with lifted head singing

So proud to be alive and coarse and strong and cunning.

                                                           Carl Sandberg

 
Once when the snow of the year was beginning to fall,

We stopped by a mountain pasture to say, ‘whose colt?’

                                                           Robert Frost

Deze verzen zijn een beetje te lang om in een ademtocht uit te spreken. Laten we volgende verzen dan maar proberen:

More precious was the light in your eyes than the roses in the world

                                                           Edna Sint-Vincent Millay

 
It was many and many a year ago

In the kingdom of the sea

                                                           Edgar Allan Poe

 
I must down to the sea again, in the lonely sea and the sky

                                                           John Masefield

We zien dus dat het langste vers in het Engels dat kan worden uitgesproken in een ademtocht ook tussen zestien en achttien lettergrepen bevat. Dit is niet alleen waar in het Engels, maar ook in andere talen. 

De zangen bijvoorbeeld geschreven in antieke taal door Homeros in de Ilias en de Odyssee and door Virgilius in de Ænaide zijn beiden opgesteld in een dactylische hexameter*.

(Een dactylische hexameter bezit zes versvoeten, wat ongeveer overeenkomt met zeventien lettergrepen! Zie ook hieronder de wetenschappelijke uitleg, gevonden in wikipedia!)

En in Evangeline, nagebootst in een klassiek metrum door Longfellow, bestaat dit metrum uit vijf dactyli en een finale trochee, waarbij het aantal lettergrepen varieert van zestien tot achttien.  We kunnen  dus zeggen dat het aantal lettergrepen uitgesproken in een ademtocht de natuurlijke lengte van een haiku is. Daarom is haiku geschreven in zeventien lettergrepen.

Finaal commentaar: blijkbaar is het besef van de duur van de schoonheidservaring en het omzetten van deze ervaring in poëzie, in alle oude beschavingen dezelfde!

* A PEPPER-POD,  a Haiku Sampler, Kenneth Yasuda, Charles  E.Tuttle Company, Rutland, Vermont & Tokio, Japan, 1976

* Dactylische hexameter:

Van Wikipedia

De dactylische hexameter is de meest gebruikte versvoet voor epische gedichten, waarin zowel de Ilias als de Odyssee van Homerus geschreven zijn, alsook de Aeneis van Vergilius. Ook de Metamorphosen van Ovidius, geen epos, is in de dactylische hexameter geschreven.
Een hexameter is een versregel die bestaat uit zes voeten, gebaseerd op de lengte van de lettergrepen. Het symbool voor een lange lettergreep is een streepje (-), voor een korte lettergreep een boogje (U). Als scheidingsteken tussen de verschillende versvoeten gebruikt men meestal een schuin streepje (/). De in een dactylische hexameter gebruikte versvoeten zijn ofwel:

• Een spondee (Spondaeus): lang-lang (in symbolen: --)
• Een trochee (Trochaeus): lang-kort (in symbolen: -U)
• Een dactylus: lang-kort-kort (in symbolen: -UU)

In de hexameter houdt men geen rekening met rijm e.d., maar komt de nadruk op het metrum te liggen.
De eerste 5 voeten zijn ofwel een dactylus, ofwel een spondee. Hierbij dient gezegd te worden, dat de eerste versvoet vaak een dactylus is, en de vijfde bijna steeds een dactylus; indien de vijfde versvoet toch een spondee is spreken we van een spondeïsch vers. De 6e versvoet is een spondee of een trochee.
Een vers met veel spondeeën klinkt vanzelfsprekend eerder neerslachtig, een vers met dactylen zal eerder vrolijkheid uitdrukken.
In de hexameter wordt vaak een cesuur of rust ingebouwd. Deze bevindt zich meestal in het midden van de derde voet. In andere gevallen staat er een cesuur in het midden van de tweede of de vierde voet, vaak gecombineerd.
Een wat gezocht voorbeeld, dat echter wel de hexameter duidelijk illustreert is:
Traag vaak schreef m'n pen deze zin neder op kleine papiertjes.
In symbolen zou dat zijn: --/-UU/-UU/-UU/-UU/-U
Geef me m'n hoed en m'n jas en m'n tas want ik ga me verdrinken.
In symbolen zou dat zijn: -UU/-UU/-UU/-UU/-UU/-U

In het Nederlands is echter de lengte altijd gekoppeld aan de klemtoon. Een lange lettergreep is altijd ook hoger en luider dan een korte. Gezamenlijk heet dat klemtoon. In het Grieks en het Latijn echter kon de klemtoon onafhankelijk optreden van de lengte.